Xây dựng Hội An – thành phố “Không rác thải”, tại sao không?

Với hơn 100 tấn rác thải mỗi ngày, đô thị cổ Hội An đang gặp sức ép rất lớn trong công tác xử lý rác thải. Trong bối cảnh đó, mô hình không rác thải (zero waste) vốn được nhiều thành phố áp dụng thành công trên thế giới mà gần nhất là San Fernando tại Phillippines được cho là giải pháp tối ưu cho vấn đề này. Nhiều hội nhóm, các doanh nghiệp, cá nhân trong thành phố đã và đang tích cực vận động nhằm lan tỏa phong trào rộng khắp hướng đến xây dựng Hội An trở thành thành phố “không rác thải” đầu tiên trên cả nước.

Mô hình Không rác thải và câu chuyện thành công từ Phillippines

Không rác thải (zero waste) theo định nghĩa của Liên minh toàn cầu về Không rác thải (Zero waste international alliance) nghĩa là triết lý bảo toàn tất cả nguồn lực bằng sản xuất và tiêu dùng có trách nhiệm, tái sử dụng, tận dụng các sản phẩm, bao bì và vật liệu mà không cần đốt, không thải ra đất, nước, không khí, không làm ảnh hưởng đến sức khỏe con người (wikipedia). Trên thực tiễn, lối sống không rác thải là thực hành nói không với sản phẩm nhựa, tận dụng các loại rác như một loại tài nguyên và hạn chế đến mức tối đa rác thải ra môi trường. Có thể nói zero waste là cách tiếp cận hiệu quả và toàn diện nhất là về chi phí quản lý chất thải, và trong những năm gần đây đang ngày càng trở thành một giải pháp quan trọng cho cuộc khủng hoảng ô nhiễm nhựa ngày càng gia tăng.

Thấy được lợi ích to lớn mà zero waste mang lại, nhiều thành phố trên thế giới đã định hướng xây dựng mô hình quản lý rác thải theo hướng thành phố không rác thải. Ở bên kia bán cầu, San Francisco được cho là một trong những thành phố dẫn đầu thế giới về mức độ thành công trong việc thực hiện chương trình này. Kể từ khi thiết lập mục tiêu trở thành thành phố không rác thải trước năm 2020 vào năm 2002, đến nay thành phố đã giảm thiểu đến 80% lượng chất thải rắn.

Không xa Việt Nam Philippines cũng là một trong những nơi khởi phát phong trào không rác thải đầu tiên tại châu Á. Tổ chức GAIA (Liên minh toàn cầu về lựa chọn thay thế lò đốt) khu vực châu Á- Thái Bình Dương, đồng thời là thành viên mạng lưới Zero waste toàn cầu đã giới thiệu sáng kiến này đến khắp 16 thành phố thuộc khu vực châu Á- Thái Bình Dương. Tại Phillippines, GAIA hỗ trợ chính quyền thành phố San Fernando xây dựng nơi đây thành thành phố Không rác thải đầu tiên tại khu vực. Cách Manila gần 100km, San Fernando là một thành phố công nghiệp nên mặc dầu dân số chỉ 300,000 người nhưng mỗi ngày có đến gần 1 triệu người từ các vùng lân cận di chuyển đến đây làm việc, học tập. Sáng kiến về một thành phố không rác thải được tiếp nhận từ năm 2014 nhưng đến năm 2015 chương trình mới chính thức được khởi động với lệnh cấm túi ni lông.

Ảnh 1: Một mô hình Khu xử lý vật liệu tái chế tại San Fernando

Với mục tiêu đặt ra là giảm được 80% lượng rác mỗi người dân thải ra hằng ngày, chính quyền thành phố đã thực hiện nhiều chương trình giáo dục, tuyên truyền người dân phân loại rác tại nhà. Tại mỗi barangay (tương đương cấp xã, phường), thành phố cho xây dựng các khu xử lý rác thải rắn (MRF). Rác sau khi được phân loại tại nhà sẽ được thu gom về MRF, tại đây sẽ có nhân viên phân loại một lần nữa, rác hữu cơ sẽ được chuyển đến khu làm phân compost, rác tái chế sẽ được gom lại bán cho các cơ sở thu mua tái chế, rác thải rắn được chuyển đến bãi chôn lấp của chính quyền. Hiện nay có hơn 120 MRF trên toàn thành phố, điều đặc biệt hầu hết các cơ sở này đều được vận hành bởi chính cộng đồng dân cư tại đó. Mỗi hộ sẽ phải trả 316 peso/tháng (tương đương 135 nghìn đồng), 40% số tiền này sẽ được chi trả cho những người thu gom và 60% sẽ đầu tư vào MRF và chi trả xử lý chất thải rắn. Sau 3 năm thực hiện, hiện nay chính quyền thành phố tự hào tuyên bố đã giảm được 78% lượng rác thải rắn, tiết kiệm hơn một nửa kinh phí dành cho công tác xử lý rác thải so với trước đây. Năm 2017, chỉ gần 20 triệu peso được chi trả để xử lý rác thải rắn (chuyển đến nơi chôn lấp), so sánh với các tiểu thành phố thuộc đô thị Manila con số này thấp hơn rất nhiều chẳng hạn Navotas hơn 49 triệu peso, Quezon hơn 778 triệu peso.

Ảnh 2: Trường học Zero waste tại San Fernando

Để người dân tuân thủ nghiêm ngặt quy định, chính quyền thành phố ban hành một hệ thống kiểm soát qua vé phạt (ticketing system). Theo quy định, những gia đình để mặt sân trước nhà bẩn có thể bị phạt từ 300 peso (130 nghìn đồng) đến 1000 peso (gần 500 nghìn đồng), không phân loại rác thải tại nguồn có thể bị phạt từ 500 peso đến 1000 peso, thu gom rác thải chưa phân loại từ 1,000 đến 3,000 peso. Trong khi đó, các cơ sở kinh doanh có thể bị phạt từ 2000 peso (1 triệu đồng) đến 5,000 peso (2 triệu rưỡi) cho cùng tội.

“Lúc ban hành lệnh cấm sử dụng túi ni lông, chúng tôi trước đó đã thử nghiệm chương trình Ngày thứ sáu không túi nhựa trên toàn thành phố. Các phương tiện truyền thông đại chúng ra rả thông tin về tác hại của rác nhựa.Tiếp đó, túi ni lông được bán thay vì phát miễn phí. Sau khi lệnh cấm có hiệu lực, thời gian đầu chúng tôi thường xuyên cử lực lượng kiểm tra, giám sát tại các cơ sở kinh doanh, khuyến khích người dân sử dụng túi sinh thái khi đi chợ. Đến nay, hơn 85% người dân tuân thủ nghiêm ngặt và chúng tôi đang nhắm đến việc cấm sử dụng ống hút nhựa trước năm 2020” – BJ Lagman Ủy viên Hội đồng thành phố San Fernando cho biết.

Xây dựng Hội An thành thành phố không rác thải

Với dân số hơn 100 nghìn người cộng với sức ép từ 2-3 triệu lượt khách những năm gần đây, vấn đề xử lý rác thải đang ngày càng trở thành vấn đề nghiêm trọng tại thành phố. Hơn 100 tấn rác thải ra mỗi ngày không phải là một con số nhỏ. Chỉ một số nhỏ được tái chế, tuy nhiên tái chế chưa bao giờ là giải pháp hữu hiệu.

Cách đô thị cổ Hội An không xa, bãi rác Cẩm Hà mặc dù đã bị đóng cửa nhưng với hơn 80 nghìn tấn rác bị ứ đọng vẫn âm ỉ cháy hàng ngày, đe dọa trực tiếp đến cuộc sống của người dân sống xung quanh đó. Gần đó là cơ sở xử lý rác thải của thành phố với hai phân khu, khu làm phân compost và lò đốt. Tuy nhiên, theo như số liệu của Công ty Cổ phần Công trình Công cộng, dù đã hoạt động hết công suất cũng chỉ xử lý tầm 50% rác thải mỗi ngày. Chưa kể các loại máy móc, thiết bị đều là hàng ngoại nhập, thiếu công nhân trình độ kỹ thuật cao vận hành nên thường xuyên xảy ra tình trạng hỏng hóc.

Chính quyền thành phố Hội An mặc dù sớm nhận ra được nguy cơ và ban hành nhiều chính sách, vận động trước đó, tuy nhiên với lượng rác thải khổng lồ như hiện tại các chương trình hầu hết đã chệch khỏi quỹ đạo. Đầu tiên có thể nhắc đến chương trình Phân loại rác tại nguồn được vận động thực hiện từ năm 2009. Sau những năm đầu trở thành một mô hình kiểu mẫu trên cả nước như địa phương đầu tiên phân loại rác tại nguồn, theo rất nhiều phản ánh của người dân, đến nay mô hình đang dần bước lùi. Trong các thùng rác phân loại được đặt quanh thành phố, rác hầu như trộn lẫn. Trước đây, rác thải không phân loại đúng sẽ không được thu gom, vậy nhưng ở thời điểm hiện tại “quy tắc ngầm” này đã bị phá bỏ. Hoạt động làm phân compost cũng không hiệu quả do lượng rác ni lông, chất thải rắn trộn lẫn trong rác hữu cơ quá nhiều.

Ảnh 3: Các quán cà phê đã bắt đầu sử dụng ống hút tre thay cho ống hút nhựa

Ảnh 4: Trạm lấy nước tại công ty Emic Hospitality

Cũng trong năm 2009, Hội An vận động người dân hạn chế sử dụng túi ni lông khi đi chợ trên toàn thành phố và đã thực hiện rất thành công tại Cù Lao Chàm. Thế nhưng sau gần 10 năm, hiện trạng sử dụng túi ni lông vẫn không có chiều hướng giảm mà càng ngày càng gia tăng bất chấp nỗ lực tuyên truyền của thành phố. Nguy hiểm hơn cả, nhiều hàng quán, tiệm cà phê đi ngược lại xu hướng hạn chế đồ nhựa đã tăng gấp đôi lượng nhựa sử dụng bằng thay thế các loại ly thủy tinh truyền thống bằng ly nhựa một lần bắt mắt.

Trong bối cảnh Hội An đang phấn đấu trở thành thành phố sinh thái- văn hóa – du lịch, vấn đề rác thải đang ngày càng trở nên nghiêm trọng không chỉ gây áp lực lên mục tiêu mà quan trọng hơn là ảnh hưởng đến sức khỏe người dân, tàn phá hệ sinh thái, cảnh quan, môi trường. Nhận thấy được nguy cơ này, nhiều cơ quan, doanh nghiệp tại Hội An đã có những sự thay đổi khởi đầu cho cuộc vận động xây dựng Hội An theo hướng của một thành phố Không rác thải. Ban quản lý Khu bảo tồn biển Cù Lao Chàm là cơ quan đầu tiên trong thành phố thực hiện Công sở không rác thải bằng phát súng đầu tiên là thay thế toàn bộ chai nước nhựa bằng chai thủy tinh dùng nhiều lần cho các hội nghị, văn phòng phẩm cũng hướng đến các sản phẩm sinh thái. Theo lời bà Huỳnh Thị Thùy Hương (phó phòng Truyền thông và phát triển cộng đồng) cho biết: Mỗi nhân viên Ban quản lý được cấp chai nước mang theo bên mình để hạn chế sử dụng chai nước nhựa, chúng tôi cũng khuyến khích mọi người không sử dụng túi ni lông mà thay bằng túi vải sinh thái, nói không hoàn toàn với ống hút nhựa, công tác phân loại rác cũng được thực hiện nghiêm ngặt tại văn phòng. Mô hình của Ban quản lý, nhiều công sở đã lan tỏa ra nhiều cơ quan công sở trên toàn thành phố. Chai nước nhựa đã chính thức bị “khai tử” tại văn phòng Ủy ban nhân dân thành phố, Hội Phụ Nữ, Đoàn thanh niên thành phố Hội An…

Ảnh 5: Quán chay Đạm nói không với túi ni lông

Rất nhiều doanh nghiệp, nhà hàng, khách sạn tại Hội An đã dần thay việc sử dụng ống hút nhựa bằng các loại ống hút thân thiện với môi trường bằng ống hút tre, inox như The Deck house, Chuchu cà phê, Mango cà phê, khách sạn Hội An Royal, khách sạn Anatara… Nói không với hộp xốp hoặc thay thế bằng sản phẩm làm từ bã mía như quán chay Đạm, Vegan Beets Hội An, Cocobana cà phê… Chuỗi nhà hàng Phố Trăng, Cánh đồng của công ty Emic Hospitality là một trong những doanh nghiệp đầu tiên tiên phong vận động vì phong trào không rác thải như yêu cầu nhà cung ứng không sử dụng túi ni lông, không sử dụng ống hút, tận dụng thức ăn thừa làm phân compost. Một vài địa điểm trên thành phố cũng thử nghiệm việc đặt các trạm Đổ đầy (Refill station) (Hub and Coffee, quán chay Đạm) cung cấp nước uống miễn phí cho khách có mang theo bình nước, giúp hạn chế mua chai nước lọc. Chị Megumi – người sáng lập thương hiệu xà phòng handmade SAPO natural, sinh sống tại Hội An 10 năm đã cùng với các bạn của mình cùng là đồng hương Nhật tại Hội An kết nối một số cá nhân, tổ chức tích cực với công tác bảo vệ môi trường trên địa bàn thành phố như Hội An Kayak (tổ chức chương trình dọn rác trên sông Thu Bồn sáng thứ 7 hàng tuần), trang trại sinh thái An Nhiên… kêu gọi mọi người cùng chung tay lan tỏa lối sống không rác thải trên địa bàn thành phố. Bắt đầu với các hoạt động khuyến khích doanh nghiệp loại bỏ các sản phẩm từ nhựa dùng một lần, tiến tới thiết lập mạng lưới doanh nghiệp xanh, đồng thời tổ chức được những hoạt động truyền thông cho người dân địa phương và du khách đang là mục tiêu mà nhóm hành động của chị nhắm đến. Trang trại sinh thái An Nhiên cũng đóng vai trò tích cực với chương trình Xà phòng hi vọng (thu gom xà phòng của các khách sạn tái chế rồi chuyển đến tặng trẻ em vùng cao), may đồng phục cho trẻ em nghèo từ quần áo, chăn màn cũ của các khách sạn, những chương trình vừa thiết thực, ý nghĩa cho cả môi trường lẫn con người. Thêm vào đó, để giảm thiểu lượng rác thải nhựa thụ động, một cửa hàng theo mô hình không rác thải (Refilables shop) đầu tiên tại miền Trung đã ra đời tại Hội An, chủ nhân của nó, chị Allison – một người nước ngoài sống tại Hội An nhiều năm mong muốn các sản phẩm thân thiện với môi trường đến tay người dùng với giá phải chăng, và mô hình làm đầy (refill) sẽ giúp giảm thiểu tối đa lượng chai lọ, bao bì đóng gói ra môi trường.

Ảnh 6: Nhóm vận động Hội An-thành phố sinh thái

Còn rất nhiều rất nhiều những doanh nghiệp, cá nhân tâm huyết trong việc xây dựng Hội An thành phố sinh thái. Điểm mạnh này không phải một thành phố nào cũng dễ dàng có được. Với phần lớn diện tích đất nông nghiệp, việc xây dựng các cơ sở làm phân compost, tận dụng rác thải hữu cơ cũng không phải là vấn đề quá khó với Hội An. Vẫn còn đó bao nhiêu thách thức, khó khăn trước mắt nhưng những tín hiệu tốt gần đây khiến người viết có niềm tin rằng nếu thực sự bắt tay vào xây dựng thành phố không rác thải, vấn đề căng não của thành phố sẽ sớm được giải quyết và Hội An sẽ là thành phố kiểu mẫu không chỉ trong cả nước mà toàn khu vực về xử lý chất thải rắn. Mà chắc chắn phải vậy khi mà chúng ta không còn con đường nào khác để đối phó với núi rác thải chất đống không tìm được lối ra.

Thảo Huyền