Thành tựu 10 năm bảo tồn để gìn giữ danh hiệu Khu dự trữ sinh quyển thế giới Cù Lao Chàm

Tóm tắt

Khu bảo tồn biển Cù Lao Chàm ra đời đã tạo một bước ngoặc đưa xã đảo Tân Hiệp từ nền ngư nghiệp manh mún theo định hướng phát triển du lịch bền vững trên cơ sở bảo vệ tài nguyên môi trường ven bờ hài hòa với vùng sinh thái hạ lưu sông Thu Bồn và đô thị cổ Hội An – một Di sản được bảo tồn gần như nguyên vẹn những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể. Đây chính là cơ sở cho Cù Lao Chàm – Hội An giành được danh hiệu Khu dự trữ sinh quyển thế giới của UNESCO vào ngày 26/5/2009.

Sự nghiệp bảo tồn 10 năm để được công nhận và gìn giữ danh hiệu Khu sinh quyển (KSQ) là sự tương tác hài hòa giữa thiên nhiên và con người tại Cù Lao Chàm, Hội An. Và cũng tại đó, thể hiện những thiện chí, sự nhường nhịn và trân trọng của con người đối với thiên nhiên có giá trị mang tính toàn cầu.

1. Thành tựu 10 năm bảo tồn các giá trị tài nguyên thiên nhiên – nhân văn

Các hệ sinh thái và tính đa dạng sinh học được bảo tồn và phát triển

Với quan điểm “bảo tồn để phát triển, phát triển để bảo tồn”, danh hiệu KSQ đã được chính quyền, doanh nghiệp, cộng đồng và toàn xã hội gìn giữ trên nền tảng bảo tồn và phát huy các giá trị về tài nguyên thiên nhiên, tài nguyên nhân văn trong sự hài hòa gữa con người và những giá trị vốn có của thiên nhiên để chúng trường tồn với thời gian.

Hình 1: Hạ lưu Thu Bồn và vùng lõi của KSQ Cù Lao Chàm – Hội An                                            (Ảnh Bùi Kiến Quốc và Lucas)

Với lợi thế về địa lý, KSQ tọa lạc trên toàn bộ vùng hạ lưu sông Thu Bồn thông ra biển Cù Lao Chàm qua Cửa Đại, nơi đây hiện diện đầy đủ và đa dạng các hệ sinh thái đại diện cho vùng cửa sông, ven bờ và biển đảo.

Toàn bộ diện tích Khu bảo tồn biển nằm trong vùng lõi của KSQ được bảo tồn nguyên vẹn tính đa dạng sinh học. Nơi đây luôn duy trì sự tập trung cao nhất về thành phần loài, các quần thể, quần xã sinh vật từ trên rừng xuống đến đại dương. Rừng đặc dụng Cù Lao Chàm có 499 loài thuộc 352 chi, 115 họ của 5/6 ngành thực vật bậc cao có mạch của hệ thực vật Việt Nam. Kết quả khảo sát ở độ cao dưới 100 m, đã thống kê có hơn 288 loài cây thuốc nam xen lẫn trong những cánh rừng thường xanh với những cây cổ thụ như Gõ mật, Lim xanh, Dầu lôn, Chò nâu, Huỷnh, Bời lời đỏ hàng trăm năm tuổi. Một số loài đã trở nên quý hiếm như loài “lan nhung”, loài “trầm hương”.

Ẩn mình trong làn nước biển trong xanh là những rạn san hô rực rỡ màu sắc, trải rộng trên 311 ha cùng với hơn 50 ha thảm cỏ, rong biển và các vùng triều bờ đá đã tạo ra ngôi nhà rộng lớn, là nơi cư ngụ, sinh trưởng, sinh sản của muôn vàng các loài cá, giáp xác, nhuyễn thể. Theo nhận định của các nhà khoa học và sự ghi nhận từ sản lượng khai thác của ngư dân địa phương cho thấy vùng biển Cù Lao Chàm đã và đang trở thành vùng cung ứng giống và nguồn lợi cho địa phương, khu vực thông qua “hiệu ứng tràn”.

Hình 2: Hệ sinh thái rạn san hô và đa dạng sinh học biển Cù Lao Chàm                              (Nguồn Cù Lao Chàm MPA).

Vùng đệm của KSQ chủ yếu được che phủ bởi rừng dừa nước và một số cây ngập mặn khác như Đước đôi, Vẹt dù, Ráng Đạ , Ô Rô và cây Tra Biển được phân bố ở dọc các dòng sông, các cồn cát, bãi bồi ven sông, ven biển. Rừng ngập mặn được ví như cửa ngỏ quan trọng kiểm soát chất lượng nước trước khi tác động đến các hệ sinh thái, môi trường biển Cù Lao Chàm. Rừng dừa nước không chỉ đóng vai trò lọc sạch nước, tạo môi trường nuôi dưỡng ấu trùng của các loài thủy sản mà còn tạo được không gian sinh thái đặc sắc, gắn liền với các làng nghề truyền thống tre dừa đã tạo ra một điểm thu hút sự quan tâm đặc biệt của du khách.

Công tác bảo tồn hiệu quả từ trong đất liền qua rừng ngập mặn đến biển đảo Cù Lao Chàm đã gìn giữ được nguồn gen quí, đảm bảo môi trường và điều kiện trao đổi nguồn giống giữa sông – biển. Sản phẩm dừa nước Cẩm Thanh, rau Trà Quế, gốm Thanh Hà…vv ngày càng phát triển gắn liền với đời sống của ngư dân trong vùng đệm, vùng chuyển tiếp.

Hình 3: Cua đá Cù Lao Chàm được dán nhãn sinh thái và khai thác văn minh                          (Ảnh Lê Ngọc Thảo)

Tại vùng lõi, cua đá Cù Lao Chàm trở nên nổi tiếng hơn bao giờ hết bởi sự đặc biệt về tập tính sinh sản gắn liền với cả hệ sinh thái rừng và biển. Hầu hết vòng đời của chúng trải qua tại các con suối, hang hốc trên núi cao cùng với nguồn thức ăn chính là những lá cây thuốc nam. Phải mất đến 14 năm cua đá mới thành thục sinh dục. Để phát triển đàn con, chúng phải tìm đến các vùng triều bờ đá để đẻ trứng trong nước biển, chỉ một số rất nhỏ ấu trùng nở ra có cơ hội quay trở lại các con suối trên rừng để duy trì một thế hệ mới. Với sự khắc nghiệt về thiên địch và điều kiện sống nhưng mỗi năng Cù Lao Chàm cung cấp cho thực khách đến gần 10.000 con cua được dán nhãn sinh thái cùng với qui trình quản lý khai thác văn minh.

Bảo tồn và phát huy các giá trị nhân văn

Vùng chuyển tiếp của KSQ chủ yếu là phổ cổ Hội An với không gian đô thị cổ được bảo tồn gần như nguyên vẹn. Các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể được gìn giữ và bảo tồn đã làm nên Hội An trở thành một bảo tàng sống về kiến trúc, văn hóa về một thương cảng Hội An nổi tiếng trong lịch sử.

Hình 4: Đô thị cổ Hội An và những giá trị toàn cầu

Việc bảo tồn và phát huy các giá trị của KSQ đã góp phần phát triển bền vững kinh tế của địa phương. Các hệ sinh thái rừng ngập mặn, hệ sinh thái rừng và biển Cù Lao Chàm đã làm giảm thiểu những tác động của biến đổi khí hậu. Thông qua việc gìn giữ danh hiệu Khu dự trữ sinh quyển đã giúp toàn xã hội thiết lập được mối liên kết, sự tham gia một cách có trách nhiệm để cùng nhau bảo tồn và phát huy giá trị và danh hiệu KSQ cho hôm nay và mai sau.

2. Danh hiệu Khu sinh quyển: Cơ hội – Thách thức

Danh hiệu KSQ đã tạo cơ hội lớn để phát triển toàn diện kinh tế xã hội của xã đảo Tân Hiệp, vùng rừng dừa nước Cẩm Thanh, các làng nghề truyền thóng và đô thị cổ Hội An. Điều này được minh chứng qua diễn biến số lượng du khách đến thăm Cù Lao Chàm như sau:

Hình 5: Lượng khách đến Cù Lao Chàm (Nguồn – KBTB Cù Lao Chàm, 2014).

Lượng du khách đến Hội An tăng nhanh, nếu như năm 1999 có 158.315 lượt khách thì đến năm 2013 là 1.500.000 lượt khách. Đồng thời đối với Cù Lao Chàm cũng vậy, sự gia tăng đột biến du khách đến đảo kéo theo nhu cầu sử dụng tài nguyên, dịch vụ rất lớn. Điều này đã gây tác động mạnh mẽ đến tài nguyên, môi trường và công tác bảo tồn các giá trị của KSQ không chỉ tại vùng lõi mà liên quan đến các vùng đệm và vùng chuyển tiếp của KSQ.

3. Định hướng và các giải pháp chiến lược để bảo tồn và phát huy giá trị KSQ

Quan điểm chủ đạo để gìn giữ danh hiệu và phát triển KSQ chính là sự nghiệp bảo tồn với sự tham gia một cách có trách nhiệm, hiệu quả của toàn xã hội. Một khi danh hiệu KSQ được gìn giữ sẽ tạo môi trường, cơ hội đầu tư và thu hút khách. Một số giải pháp chiến lược để bảo tồn và phát huy các giá trị của KSQ:

(1) Tăng cường công tác truyền thông: Được thực hiện theo nhiều cấp độ, nhiều hình thức khác nhau tùy theo từng nhóm đối tượng cần truyền thông để đảm bảo hiệu quả truyền thông mang lại là cao nhất.

(2) Nghiên cứu khoa học và ứng dụng: Đây là giải pháp tạo nền tảng, cơ sở khoa học và dữ liệu phục vụ cho công tác quản lý và thực thi các nhóm giải pháp khác. KSQ sẽ tiếp nhận được nhiều thông tin, kinh nghiệm từ các nhà khoa học và sẽ nâng cao vai trò của mình thông qua các công trình nghiên cứu, các bài viết, tin tức…vv.

(3) Phát triển du lịch sinh thái gắn với cộng đồng: Cộng đồng là chủ thể quan trọng nhất trong sự nghiệp gìn giữ danh hiệu KSQ. Sự thành công của môt KSQ phụ thuộc hoàn toàn vào thái độ ứng xử của cộng đồng nơi ấy với tài nguyên mà họ đang sở hữu. Vì vậy, cần có chiến lược huấn luyện cộng đồng để họ đủ năng lực, kinh nghiệm và các điều kiện khác để có thể làm chủ được các dịch vụ, các sản phẩm du lịch sinh thái cộng đồng trong KSQ.

(4) Phát triển các lĩnh vực chuyên môn về sinh quyển và bảo tồn: Mỗi KSQ đều có những giá trị nổi trội đặc trưng và để bảo tồn và phát huy những giá trị này. Tương ứng với các nhóm tài nguyên, cần xây dựng và phát triển các bộ môn liên quan đến bảo tồn và phát triển KSQ để đưa vào chương trình giáo dục, tạo nền tảng tri thức địa phương cho chủ nhân tương lai của KSQ.

(5) Phát triển nguồn nhân lực và phối hợp đào tạo: Phát triển nguồn nhân lực kể cả năng lực của cộng đồng để đảm nhận được nhiệm vụ phát triển của KSQ trong tương lai. Việc đào tạo này có thể lồng ghép trong các chương trình hành động và sự hợp tác trong nước và quốc tế.

4. Bảo vệ danh hiệu KSQ là nhiệm vụ của toàn xã hội

Việc gìn giữ và phát huy danh hiệu KSQ là sự nghiệp toàn dân. Công tác bảo tồn mang lại hiệu quả chỉ khi có sự tham gia, hợp tác liên ngành và đạt được sự đồng thuận của đại diện các bên liên quan từ nhà nước, doanh nghiệp, cộng đồng và toàn xã hội. Trong đó Khu sinh quyển giữ vai trò điều hòa các hoạt động theo hướng quản lý tổng hợp đa ngành nghề, đa mục tiêu và quản lý thích ứng nhằm bảo tồn các giá trị của KSQ theo các tiêu chí đã được UNESCO công nhận./.

Lê Ngọc Thảo, Chu Mạnh Trinh – KBTB Cù Lao Chàm